Kiedy sportowiec uderza się w głowę lub otrzymuje cios - na przykład podczas meczu bokserskiego - mózg porusza się w przód i w tył wewnątrz czaszki jak galareta, powodując fizyczne uszkodzenia w miejscu uderzenia, a także po przeciwnej stronie czaszki.
Problemem nie jest samo uderzenie, ale powodowane nim gwałtowne przyspieszanie, zwalnianie i obracanie głowy. Czyli wstrząs.
Powtarzające się uderzenia w głowę uwalniają substancje chemiczne z pękniętych komórek mózgowych, które wywołują falę zniszczeń. Nawet lekkie uderzenia w głowę mogą powodować problemy - oczywiście nie tylko u sportowców, ale u każdego.
Według danych Harvard Medical School, większość osób, które doznały krótkotrwałego wstrząśnienia mózgu, wraca do zdrowia w ciągu trzech tygodni, ale około 10 do 15 procent nie wraca do pełni zdrowia wcale.
Z drugiej strony, długotrwały wstrząs mózgu obejmuje ogromną listę objawów: od migren i zawrotów głowy po niewyraźne widzenie, depresję, zaburzenia snu i utratę pamięci.
Wstrząs mózgu może prowadzić do śmierci
W lidze futbolu amerykańskiego (NFL) odnotowano co najmniej dwa przypadki samobójstw związanych ze wstrząśnieniem mózgu. David Duerson, były zawodnik Chicago Bears, odebrał sobie życie w 2011 roku, wkrótce po tym, jak poprosił rodzinę o oddanie jego mózgu do badań.
Boston University zdiagnozował u niego przewlekłą encefalopatię pourazową (CTE), chorobę zwyrodnieniową mózgu związaną z powtarzającymi się uderzeniami w głowę.
Rok później Junior Seau, były wspomagający Chargers, postrzelił się w klatkę piersiową, cierpiąc na tę samą chorobę. Według Boston University, około 99 procent graczy NFL cierpi na jakąś formę powikłań po wstrząsach mózgu.
W ciągu ostatniej dekady ponad 4500 byłych sportowców pozwało NFL z powodu urazów mózgu związanych z uprawianiem sportu. Liga musiała wypłacić prawie miliard dolarów odszkodowania.
W populacji ogólnej stan ten jest poważniejszy u kobiet, z nieznanych jeszcze przyczyn. Pierwszą zawodową sportsmenką, u której zdiagnozowano CTE, była Heather Anderson, młoda australijska piłkarka, która popełniła samobójstwo w 2022 roku po latach zmagań z depresją spowodowaną chorobą.
Od boksu do NFL: najpoważniejsze przypadki
Pierwszym sportem, w którym rozpoznano konsekwencje wstrząsu mózgu, był boks już w 1928 roku, kiedy lekarze zauważyli u zawodników dziwny chód i lekkie splątanie intelektualne, stan podobny do upojenia alkoholowego.
U niektórych bokserów stan ten pogarszał się z wiekiem i przekształcał w demencję - co nadało schorzeniu nazwę "demencji bokserskiej".
Dopiero w 2005 roku, prawie sto lat później, odkryto pierwszy przypadek poważnego wstrząśnienia mózgu w innym sporcie.
Mike Webster, były zawodnik Pittsburgh Steelers i Kansas City Chiefs (drużyny futbolu amerykańskiego), zmarł nagle w wieku 50 lat po wystąpieniu problemów poznawczych i objawów podobnych do choroby Parkinsona.
Według brytyjskiej publikacji New Scientist, CTE zdiagnozowano również u graczy hokeja na lodzie, krykieta i baseballu, ujeżdżaczy byków i rowerzystów.
W rugby problem jest również widoczny. W grudniu 2023 r. setki byłych graczy złożyło pozew przeciwko World Rugby i Rugby Football Union za niepodjęcie środków mających na celu ochronę głów sportowców.
Uderzenia głową w piłce nożnej są niepokojące
Futbol również boryka się z tym problemem. Według Uniwersytetu w Glasgow, zawodowi piłkarze, którzy częściej uderzają piłkę głową i mają dłuższą karierę, są bardziej narażeni na rozwój CTE.
W Anglii co najmniej 17 byłych profesjonalnych zawodników zmarło z powodu urazów mózgu związanych z piłką nożną.
"Jesteśmy przyzwyczajeni do bólu, jesteśmy trochę jak żołnierze, twardzi faceci, symbole siły fizycznej, ale te (wstrząśnienia mózgu) przychodzą z dość niewidocznymi objawami" - powiedział w poniedziałek francuski obrońca Raphaël Varane, który doznał wielokrotnych wstrząsów mózgu podczas swojej kariery i ujawnił, że z powodu kontuzji grał z trudem.
"Musimy rozmawiać o niebezpieczeństwach związanych z syndromem drugiego uderzenia i powtarzającymi się uderzeniami głową" - zaapelował zawodnik Manchesteru United w wywiadzie dla L'Équipe.
W tym roku FIFA zezwoliła na dodatkowe zmiany zawodników, którzy doznali wstrząśnienia mózgu na boisku "po szeroko zakrojonych konsultacjach związanych ze znalezieniem sposobów zapobiegania możliwym urazom neurologicznym podczas meczów". Środek ten został pomyślnie przetestowany podczas mundialu w Katarze. Właśnie wskutek rosnącej świadomości na temat urazów głowy coraz częściej kibice oglądają wstrzymanie gry po doznaniu przez któregoś z piłkarzy takiego ciosu.
Zapobieganie i technologia: środki zaradcze
Na razie główny nacisk kładzie się na zapobieganie. Na całym świecie amatorzy i profesjonalni piłkarze są szkoleni w zakresie bezpieczniejszego uderzania piłki głową, a niektóre federacje całkowicie zakazały uderzania piłki głową w młodzieżowej piłce nożnej.
Ale technologia już pomaga sportowcom.
World Rugby wprowadziło w tym roku "inteligentny ochraniacz na zęby" podczas turniejów Sześciu Narodów. Urządzenie monitoruje przyspieszenia w głowie i ostrzega lekarzy drużyny o każdej sytuacji przekraczającej ustalone limity.
Wśród innych środków - które obejmują nawet sztuczną inteligencję - NFL również testuje ochraniacz na zęby do rugby, podczas gdy Uniwersytet Stanforda opracowuje kask z płynnymi amortyzatorami, który powinien wkrótce wejść w życie w lidze.
Problemy spowodowane wstrząsami mózgu ujawniają się z czasem, ale pojawiły się już w wielu tysiącach. Dlatego też sport coraz częściej zaczyna radzić sobie z tym problemem. Jeśli nie z dobrej woli, to z powodu rosnącego ryzyka pozwu w przypadku zaniechania działań pomimo świadomości zagrożeń.